Ўз бойлиги билан мағрурланадиган одамлар давлат идораларини коррупцияга тортиш орқали жазодан қутулиб қолиш ёки пул ва бошқа турдаги совғалар эвазига кечирилишлари тўғрисидаги ишонч асосида бемалол жиноятлар содир қилишади...
Коррупция – даврлар оша ўсиб келаётган илдиз бўлиб, у ҳар хил орзу-ҳаваслар ортидан бирортаям қонунни менсимасликдир.
Томас Гоббс, XVII аср
Инсоният тарихида давлатлар шакллангандан буён коррупция уларни ичдан емирадиган ижтимоий иллат си-фатида вужудга келди, ҳокимият ва бойлик учун ҳирслар таъсирида ривож топди. Ҳозир авж олиб бораётган глобаллашув жараёнида бу даҳшатли иллатнинг бир давлат эмас, бутун бир минтақа ёки жаҳон тараққиётига таҳдид солувчи тури – халқаро коррупция пайдо бўлди. У демократия ва ҳуқуқ устуворлиги асосларига путур етказади, инсон ҳуқуқларининг қўпол равишда бузилишига олиб келади, иқтисодий ривожланишни издан чиқаради, жамият ва давлат учун ўта хавфли бўлган уюшган жиноятчилик ва терроризмнинг кенг ёйилишига шароит яратиб беради.
Адабиётларда коррупция тушунчасига қуйидагича таъриф берилади: «Коррупция (лотинча corruptio – айниш, порага сотилиш) – сиёсат ёки давлат бошқаруви соҳасидаги ижтимоий хавфли ҳодиса, давлат функцияларини бажариш ваколатига эга бўлган шахсларнинг ноқонуний тарзда моддий ва бошқа бойликлар, имтиёзларни олишда ўз мақоми ва у билан боғлиқ имкониятлардан фойдаланиши, шунингдек, бу бойлик ва имтиёзларни жисмоний ёки юридик шахслар қонунга хилоф равишда эгаллашига имкон беришидир». Ҳозирги даврда коррупция муаммосига жаҳондаги исталган мамлакатда дуч келиш мумкин. Бироқ бу коррупция ҳамма жойда бир хил дегани эмас. Коррупциянинг юзага келиш сабаблари ҳамма жойда турлича бўлиб, тарихий давр ҳамда ижтимоий-иқтисодий ривожланиш хусусиятларига боғлиқ бўлади.
Ўтмишга назар ташласак, жаҳон тарихининг турли даврларида ҳар хил давлатлардаги катта-кичик мансабдорлар томонидан коррупцияга оид жиноятлар содир этилгани, коррупцияга қарши қонунлар қабул қилиниб, ўзига хос жазолар тайинланганининг гувоҳи бўламиз.
Бобил ҳукмдори Хаммурапи қонунлари бу турдаги қонунларнинг энг қадимийсидир. Унда, жумладан, агар қози ишни кўриб чиқиб, ҳукм чиқариб, муҳри билан ҳужжат тайёрласа, кейин эса ҳукмини ўзгартирса, ўз қарорини ва ишдаги даъво миқдорини ўзгартирганликда айбланиши ва даъво суммасининг 12 баравари миқдорида жарима билан жазоланиши, бундан ташқари, қозилар кенгашидан ҳайдалиши ва бу лавозимга бошқа қайтмаслиги лозимлиги белгилаб қўйилган.
Судьяларга пора бериш дунёнинг барча динлари томонидан ҳам қораланган. Жумладан, Қуръонда: «Бир-бирларингизнинг мулкларингизни ноҳақ ўзлаштириб олманглар ва бошқаларнинг мулкини ўзлаштириш ниятида қозиларга рибо берманглар», – дейилган.
Одил судлов тизимида коррупцияни тугатиш юзасидан қадимги форс давлати – Аҳамонийлар салтанатида шафқатсиз жазолар бериш орқали кураш олиб борилган. Хусусан, тарихчи Геродотнинг хабар беришича, шоҳ Кир II нинг ўғли Камбис II даврида тарафларнинг биридан пора олгани учун Сисамн исмли судьянинг тириклайин териси шилиб олиниб, ўтирган курсисига тортиб қўйилган ҳамда унинг ўғли шу вазифага тайинланган, токи судда иш кўраётган чоғида қайси курсида ўтирганини унутмасин. Ана шундан сўнг қадимги форс судьялари орасида бирорта ҳам порахўрлик ҳолати аниқланмаган.
Ўрта асрлар Рус давлатида Иван III коррупцияни қонун асосида чеклаб қўйган бўлса-да, Иван Грозний даврида унга қарши жиддий кураш олиб борилган. 1556 йилда у мансабдорларнинг «тирикчилиги»ни расман бекор қилган, мамлакатда тамагирлик ва порахўрлик учун ўлим жазоси берила бошлаган. Хусусан, бир дьяк (князь котиби) белгиланганидан ортиқ тангалар ва қовурилган ғоз олгани учун ўлимга ҳукм қилинган.
Кўпгина далилларга кўра Ўрта асрлар Европасида ҳукмронлик қилган католик черковининг ўзи коррупциянинг марказида турган. Ўша пайтдаги индульгенциялар (гуноҳини кечириш ва шу ҳақда Рим папаси томонидан бериладиган ёрлиқ) савдоси, черковга оид лавозим ва мартабаларни сотиб олиш коррупцияга яққол мисол бўла олади.
Ўрта асрларда Европада порахўрларга нисбатан тўртга бўлиб чопиш, чархпалакка тортиб қатл этиш, осиш, оловда ёқиш, қўлларини кесиш, қизиган ёғга тириклайин ташлаб юбориш каби мисли кўрилмаган жазо чоралари қўлланган.
XVII аср бошларида Голландия ҳукумати томонидан «ҳаводан савдо қилиш» тақиқланган фармон чиқарилган. «Ҳаводан савдо қилиш» деганда, битим вақтида сотувчининг ҳақиқий эгалигида бўлмаган акциялар билан амалга ошириладиган операциялар тушунилган. Аср охирларига бориб эса адвокат Николаас Майс ван Хоули барча битимлар расман рўйхатга олиниши ва уларга солиқ солинишига эришган, унга қадар эса назорат қилинмайдиган битимларда суиистеъмол қилиш ва порахўрлик ҳолатлари бўлгани ўз-ўзидан маълум. Тарихчиларнинг фикрича, Голландияда XVIII асрда пора олишга нисбатан ҳам солиқлар мавжуд бўлган. Генерал-губернатор йиллик маоши 700 гульден бўла туриб, бир йилда 10 миллион гульден миқдорида бойлик тўплаган. Кичкина бир сотувчи ойига 40 гульден маоши бор жойга тайинланиши учун расман 3500 гульден солиқ тўлаган ҳамда бу мансабдан бир йилда 40 минг гульденгача даромад олган.
Ушбу даврда Англияда ҳам давлат ва хусусий полиция мавжуд бўлиб, иккаласини ҳам «сотиб олиш» мумкин бўлган. Лондондаги тартиб учун бюджетдан маош оладиган икки нафар маршал фаолият олиб борган. Тарихчиларнинг маълум қилишича, 1712 йилда кичик маршал лавозимини Чарльз Хитчен деган кимса 700 фунтга сотиб олган. Бу одам ўз пулларини «қандай чиқариб олиш»ни яхши билган, яъни лицензиясиз савдогарлардан, фоҳишахона эгаларидан ва полициядан қочиб юрганлардан пора олган, ўғрилар билан тил бириктирган, бирга ишлашни хоҳламаган ўғриларни қамаган. Коррупциянинг кучайиши унга қарши қаттиқ курашиш заруратини юзага келтирган. Натижада ўша даврда Англияда «қизил ипдан ўтказиш» деган ибора пайдо бўлган. Бунинг маъноси шуки, кема анжомларининг барчасидан қизил ип ўтказиб қўйилган, бутун мато ёки арқонни қизил ипсиз ўғрилашнинг иложи бўлмаган ва кичкина парчадан ҳам ҳукумат мулкини таниб олиш мумкин эди.
Ўтган асрда ривожланган мамлакатларда коррупция эволюциясининг янги босқичи бошланди. Бу давлат бошқарувининг мустаҳкамланиши, шунингдек, йирик бизнеснинг ривожланиши ва унинг сиёсий тизимга аралашишга уринишлари билан боғлиқ эди. XX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб эса коррупция халқаро муаммо сифатида тан олинди. Корпорацияларнинг чет давлат олий мансабдор шахслари билан тил бириктириши оммавий тус олди. Глобаллашув бир давлатдаги коррупция кўплаб мамлакатларнинг ривожланишига салбий таъсир кўрсатишига олиб келди. «Financial Times» газетаси 1995 йилни «Коррупция йили» деб эълон қилган бўлса, БМТ коррупция ҳақидаги билимларни тарғиб қилиш мақсадида 9 декабрни «Халқаро коррупцияга қарши кураш куни» деб эълон қилди.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, шуни айтиш мумкинки, коррупция макон ва замон танламайдиган, давлат бошқарувига салбий таъсир кўрсатиб, жамият ҳаётини издан чиқарадиган иллатдир. Унга қарши курашиш ҳар бир мамлакатнинг асосий вазифаси, ҳар қандай жамият ва ҳар бир фуқаронинг ўз давлати ва халқи ол-дидаги бурчидир. Чунончи, Президентимизнинг Ўзбекистон Олий Мажлисининг VIII сессиясидаги «Янгиланиш ва ўзгаришлар жараёни ортга қайтмайди» номли маърузасида шундай таъкидланади:
«Барчамиз бир ҳақиқатни хаёлимиздан чиқармаслигимиз зарур. Яъни, ҳар қандай давлат тизими, унинг аппарати ва маъмурий органлари демократик андозаларга қанчалик жавоб бермасин – барибир ўз кучини, қолаверса, ўз зўравонлигини ўтказишга ҳаракат қиладиган тизим бўлиб қолаверади.
Шунинг учун ҳам давлат идоралари, аввало, унинг маъмурий органлари ва ташкилотлари устидан жамият ҳамда фуқаролар назоратини ўрнатиш бутун дунёда қонунбузарликка, берилган ваколат ва вазифасини суиистеъмол қилишга, коррупцияга қарши, айни вақтда, барча ўзбошимчалик ва волюнтаристик қарорларни қабул қилишнинг олдини олишга қаратилган чора-тадбир деб тан олинади».
Саҳодулла ШОМИРЗАЕВ, Олий ҳарбий божхона институти катта ўқитувчиси, божхона хизмати капитани